Qeybət - qadağan olunmuş ləzzət
Yenilik insanın başına yerləşməyəndə onu başqasına ötürür
Biz eşitdiyimiz
əhvalatı başqalarına daha yaxşı variantda ötürməyə meylliyik.
Missis Xamfri Uord
Qeybət və şaiyələr həyatımızın ayrılmaz hissəsidir. Ola
bilər ki, elə indicə sizin, ya da mənim dalımca danışırlar. Kiminsə
dalıyca danışmaq dünyanın özü qədər qədim məşğuliyyətdir. Ağıllı adamlar
bilir ki, eşitdiyinin təkcə yarısına inana bilərsən. Yalnız çox ağıllı
olanlar bilir ki, məhz hansı yarısına. O qədər də ağıllı olmayanlar
da bilir ki, bir ovuc fakt ən yaxşı düzülmüş qeybəti korlaya bilər.
Hərdən adama elə gəlir ki, insan ağzını yuma bilən qüvvə tapılmayacaq.
Müharibələr, aclıq, fəlakətlər, elmin inkişafı cəmiyyətçün təbii sayılacaq
bu fəlakətin qarşısını ala bilmir.
Qeybət qəlp pul kimidir.
Abırlı adamlar özləri onu düzəltməz,
amma başqalarına ötürə bilər.
Kleyr Lyus
Psixoloqlar deyir ki, hazırda biz beynin ibtidai quruluşu
və müasir rabitə vasitələri arasında münaqişəni yaşayırıq. Qeybət mövzusunda
dünyanın bir çox alimləri çox ciddi tədqiqatlar aparırlar. Onların əksəriyyəti
məşhur bioloq və antropoloq Robin Donbar ilə razıdır. O, müəyyən eləyib
ki, məməlilərdə beyin yarımkürələri və sürünün sayı arasında birbaşa
əlaqə var. Meymun qrafikində bu rəqəm 150 nəfərdir. Yəni bu qrup daxilində
onlar sosial münasibətləri taraz vəziyyətdə saxlaya bilirlər. Buna hətta
«Donbar rəqəmi» də deyirlər. Qədim kəndlərdə, ovçular arasında, piyada
qoşun rotasında, yaxud kompaniyada insanların maksimal sayı (bu rəqəmi
keçdikdə artıq yeni ierarxiya tətbiq edərək müdirlərin sayını artırmaq
lazım gəlir) bu qədərdir. Alimin fikrincə insanlar ona görə qeybət eləyir
ki, qeybət onlara insan olmağa kömək eləyib. Onun tədqiqatında kafedranın
bufetində söhbətlərin 35 faizinin qeybət olduğu müyyən edilib. Robin
Donbar 1996-cı ildə çıxmış «Qeybət və dilin inkişafı» kitabında yazır
ki, şaiyələrin yayılması ibtidai cəmiyyətlərdə birliyi saxlamaq üçün
çox vacib mexanizmdir və bunlar beyin yarımkürələrində həkk olunur.
Sara Uert və Piter Selovi adlı psixoloqlar isə müştərək yazdıqları məqalədə
deyirlər ki, qeybət ona görə özünə yer tapıb ki, özünü həmcinsləriylə
müqayisə etməkdə əvəzedilməz bir alət olub. Qeybətlə özünü yüksəklərə
qaldırıb rəqibinin kürəyini yerə vurmaq daha asandır. Bütün tədqiqatçılar
bir məsələdə həmfikirdir- qeybətin kökünü sosial münasibətlərdə axtarmaq
lazımdır.
İti suda boğmaq istəyən
adam
həmişə çığırar ki, it quduz imiş
Molyer
Ola bilər ki, insanların vaxtilə
yaşamaq üçün yararlı məlumatları – münbit torpaqların yeri, su vadilərinin
ətrafındakı ərazilərin təsviri, boş ov məskənləri – bölüşmək bacarığını
çox yaxşı qarşılamalıydı. İnformasiyanı bölüşən insanların etibarını
qazanırmış. Amma dünya yerində dayanmayıb, inkişafdadı. İctimai rəyin
formalaşması bəşəriyyətin bəlkə də ən böyük nailiyyətidir. Öz hərəkətlərinə
nəzarət eləmək (təbii ki, intellekti paralel olaraq artırmaq şərtilə)
bacarığı insanı başqa canlılardan fərqləndirib. Amma təkcə nitqin inkişafı
kifayət deyildi. Ədəbiyyatın hələ olmadığı vaxtlarda nitq qeybətdən
başqa hansı yollarla inkişaf edə bilərdi ki? Bəzi mütəxəssislərin fikrincə
qeybət informasiyanı böyüşmək sənətinin, bacarığının nəticəsidir. İnformasiyanı
bölüşmək meymunlarda da yüksək səviyyədədir. Burda onlar bir-birinin
qeydinə qalır (dərisini bitlərdən təmişləyir) və nəvaziş göstərirlər.
«Söz ver ki, heç kimə deməyəcəksən» ifadəsiylə başlayan hər hansı bir
fikri qeybət saymaq olar. Xahiş olunmasına baxmayaraq bu ifadə səslənməyə
bəndmiş ildırım sürətiylə ətrafa yayılır. Qərb mədəniyyətində qeybət
dedikdə olmuş, amma yayılması məsləhət bilinməyən informasiya nəzərdə
tutulur. Gündəlik həyatımız da da biz bunu belə qəbul edirik. Maraqlısı
odur ki, müasir tədqiqatların nəticəsi qeybət eləməyin heç də pis məşğələ
olmadığını, bəzən hətta xeyirli bir iş olduğunu təsdiqləyir.
Qeybət mətbuatı, şöhrəti
və reklamı əvəz eləyir.
Millyar Qeorqiy
Danılmaz statistikadır: məşhurlar,
varlılar, ulduzların həyatından bəhs edən verilişlərin reytinqi çox
yüksəkdir. Ən vacibi isə cəmiyyət yaxından tanımadığı insanları daima
müzakirə eləməyə hazırdır. Ulduzların həyatını müzakirə eləmək ehtirası
bəşəriyyətin yeni oyuncağı, təzə məşğuliyyətlərindən birinə çevrilib.
Dərinliyinə varsaq, yəni Ancelina Colinin doğuşunu izləmək, ya da Peris
Xiltonun yanında kimi gəzdirməsini bilmək bizimçün bu qədərmi vacibdir?
Başqasının dünyası əslinə qalanda heç kimi dərindən maraqlandırmır.
Eləcə də onun bu söhbətlərə olan münasibəti. İnsan beyni ekrandan, radiodan,
İnternetdən, jurnal səhifələrindən səpələnən informasiyanı qəbul edir.
İnformasiya selinin qarşısında aciz qalmış insanın bəzən maraqlandığı
məşhur adamdan başqa həqiqi dostu, yaxını olmur. Ona görə də meylini
ona salır. Onsuz da kumirlərin bu şaiyələrdən xəbəri olmur və heç kimə
ziyan gətirmir. Nəticədə onlar dağ başından enib sizin kimi adiləşir
və bir qədər yaxın olurlar.
Şaiyələr yayarkən biz özümüzü başqalarıyla müqayisə edirik. Siz Sofi
Loren kimi hər gün təbii ananıs şirəsi içə bilmirsiz? Yoldaşınız axşam
məclisdə başqasına göz gəzdirirdi? Görəsən Tom Kruz gözəl arvadı Nikol
Kidmanı atdı? Arvadından bir baş alçaq olduğuna görəmi? Aygünün ad günündə
tort kəsəndə Namiqin valideynləri də orlaydı, gördüz? Görəsən mahnıdakı
kimi qapını çırpıb gedib, yoxsa sakitcənə? Deyəsən başınızı az da olsa
qata bildim. Görürsüz, deyəsən bir az yüngülləşdiz…
Üç qadın küncə sığınıb
danışırsa bu söhbətdi,
onlardan biri çıxıb getsə qeybət.
Xerq Şteyner
Müasir tədqiqatlar göstərir
ki, çənədən «pərgar» olmayanlara geridəqalmış, ağ qarğalar kimi baxırlar.
Hətta kollektivə yenicə gəlmişləri bu yolla uyğunluq testindən keçirirlər.
İctimai fikrə etinasız olanların kollektivdə yeri möhkəm olmur. Hamı
bilir ki, kollektivdə gedən söhbətlərə etinasız qalanları heç kim qəbul
eləmək istəmir. Bu həqiqətdir! Çox standart bir situasiyanı fikrimizdə
canlandıraq. Məsələn, cavan müdir müavin vəzifəsinə yeni kadr axtarmalı
olur, çünki əvvəlki təcrübəli olsa da pensiya yaşına çatıb və nəvələrini
tərbiyə eləmək fikrinə düşüb. Bu vəzifə cavan qadına qismət olan kimi
heç kim onun iş qabliyyəti və bacarığı barədə düşünmür. Hamıya elə gəlir
ki, müdir öz məşuqəsini vəzifəyə gətirib. Onların birlikdə işə gəlməsini,
naharda xosunlaşmasını da «gözləriylə» görənlər dilini dinc saxlaya
bilmir. Kollektivdə hələ bir yaşlı kadrı gözümçıxdıya salaraq işdən
çıxarması barədə danışanlar da tapılır. İnsanların qeybətə öz gözlərindən
artıq inanması artıq sübuta ehtiyacı olmayan faktdır.
Kompaniyalarda qeybətlə mübarizə eləmək lazımdı. Sünki bu iş qabliyyətina
aşağı salır. Alimlər deyir ki, kolleqaların təmbəlliyi bardə söz-söhbət
birinci yerdə durur. Nəticədə məlum olur ki, ən çox fərqlənənlər dedi-qodu
obyektinə çevrilir. Yəni ki, bir balaca fərqlənmək, gözəgəlimli, ağıllı,
bacarıqlı olmaq kifayətdi ki, sənin barəndə söhbətlər gəzişməyə başlasın.
Buna bəzən kollektiv hipnoz da deyilir. Sanki hamının gözə bağlanır
və görməli olduğunun əvəzinə deyiləni görür.
Abırsız qadınlar abırsızcasına qeybət eləyir,
utancaqlarsa utana-utana.
Leşok Kumor
Əlbəttə ki qadınlar çənə döyməyi daha çox sevir. Vaşinqton Universitetinin
antropoloqu Nikol Hess: «Evolyusiya nəticəsində qeybət qadın davranışı
kimi inkişaf eləyib. Kişilərin açıq rəqabət və fiziki qarşıdurmadan
qazandığı nəticələri qadınlar qeybətlə qazanıblar. Qadın çox, qəddarcasına
və strateji şəkildə qeybət eləyir». Qadın kefinin xoş vaxtında da, əhvalının
durğunluq dövründə də, hətta depressiv zamanınıda da qeybət eləyə bilər.
Frenk Makendryu adlı amerikalı alimin fikrincə vaxtilə qədim insanları
inkişafa aparmış üsul hazırki şəraitdə artıq işləmir. Onun tədqiqatların
görə indi kişilər qeybətdə qadınlardan o qədər də geriyə qalmır. Fərq
ondadır ki, qadınlar «ulduz»ları müzakirə eləməyə hazır olduğu vaxt
kişilər məşhur, ad çıxarmış kişilərin dalıyca alıb-verməkdən çəkinmir.
Son zamanlar kişilər qeybətdən karyerada irəliləmək üçün bir vasitə
kimi istifadə eləyirlər. Bunu kütləvi «maviləşmə», ya da «Teksun» yağının
işlədilməsiylə əlaqələndirmək də düzgün olmazdı. Amma necə izah eləyəsən,
indi kişilər qadınlardan da artıq qeybət eləyir. Daha mamontlar qırılıb,
ovlamağa yer qalmayıb, yumruğunu kiməsə ilişdirsən əlli-ayaqlı apararlar.
Odur ki, kişilər də qadınların «ərazilərinə» girişir. Amma qeybət kişinin
obrazında elə dəyişikliklər yaradır ki, onu heç nəylə silib təmizləmək
olmur.
Sizinçün haqqınızda
deyilən qeybətdən pis yalnız onun olmaması ola bilər.
Oskar Uayld
Uşaqlar böyüklərdən fərqli qeybət eləyirlər. Onlar sözü üzə
deyir. Məsələn, «Bax, o burnunu qurtdalayır», ya da «Gombul olsa da
ponçiki necə yeyir». Bununla da uşaq anlayır ki, o cəmiyyətdə heç də
gözəgörünməz deyil, onu izləyirlər!
Bəzi alimlərsə düşünür ki, yeniyetmələr qeybət eləmək və məşhurları
haqqında danışmaqla inkişaf eləyir və həyatlda yerlərini tapırlar. Onda
belə adınır ki, qeybətin özünü də məşq elətdirmək lazımdı. Miçeqan Universitetinin
professoru Gefri Parker ortaya çıxarıb ki, yeniyetmələr bir saat ərzində
18 dəfə nəsə deyir və bunun 50 faizi qeybət xarakterlidir. Onları başqalarının
münasibəti öz problemləri qədər maraqlandırır. Qızlar adətən bəyəndiyi
oğlanların dalıyca danışır. Oğlanlarsa bəyəndiyi qızların hətta adını
çəkmək belə istəmir. Yəqin bu kişilərin emosiyaları gizləmək istəyilə
bağlıdır. Tədqiqatçün Amerikada universitetlərin birində iki nəfərin
toyu olacaq barədə xəbər yaydılar. Az keçməmiş sorğulananlardan 12 faizi
təkid elədi ki, bu toyda olub. Hətta gəlinin paltarının detallarını,
toyun tam təsvirini də vermişdilər.
Kiminsə etibarını,
adını aşağılamaq insanı öldürməyə bərabər sayıla bilər.
Qeybət eləyənin dili qatilin bıçağıyla doğma qardaşdır.
Edvarde Troyon
Kriminalistika üzrə mütəxəssis
Gek Levin: «Qeybət bir növ psixoloji testdir. Buradan fərdin maraq dairəsini
öyrənmək olar». Alimlər hamısı bir ağızdan deyir ki, ən qəddar qeybət
və böhtanlar özündə əmin olmayan, əsassız narahatlıq keçirən, narahat
və qorxular içində yaşayan insanlardan gəlir. Deyəsən onların halına
acımalı olacağıq.
İsrail alimlərini tədqiqatı isə bunu aşkarladı ki, ən çox qeybət eləyənlər
insanlarla işləyən peşə sahibləri - müəllimlər, jurnalistlər, sosioloqlar
və xüsusilə psixiatrların özləridir. Bəlkə ona görə psixoloqların qeybətə
münasibəti pis deyil?
İslamda qeybət eləyən də qeybəti dinləyən də eyni dərəcədə günahkar
sayılır. Belə bir hədis var ki, bir dəfə Allahın elçisi Məhəmməd peyğəmbər
soruşur:
- Qeybətin nə olduğunu bilirsizmi?
Cavabında «Allah və onun elçisi bilər» deyirlər.
- Onda bilin ki, qardaşın eşitsə xoşuna gəlməyəcək sözlərin deyilməsi
qeybətdir.
- Bəlkə deyilənlər düzdür?
- Əgər düzdürsə bu qeybətdir, düz deyilsə böhtan və şərdir.
Təbiət boşluq sevmir.
İnsanlar həqiqəti bilmədikləri yerləri
ehtimal və uydurmalarla doldururlar.
Bernard Şou
Qeybət qadağan olunmuş ləzzət
olaraq insanları həmişə yoldan çıxaracaq. Onun üstündən qadağa götürülsə
bəlkə ola bilər ki, qeybət öz ləzzətini itirər. Hamı bilir ki, danışmaq
olmaz, yaxşı deyil, ayıbdı. Amma hamı da danışır, yuyub sərir, yeri
gəlsə lap sürüyür.
Yazılmamış qanunlarımız var: Ağlı başı üstündə olan insan evinin söz-söhbətini
hər kəsə danışmaz. Özünə hörmət eləyən başqasını bilərəkdən gözdən salmağa
çalışmaz. Ağıllı adamlar deyir: «Əgər fərli bir şey deyə bilməyəcəksənsə
yaxşı olar ki, susasan». Böhtana da ən yaxşı cavab susmaqdır.