Şantrapa
Yaxud «Chatra pas»
Oxuyub oynamaqnan aranız necədi? Bilirəm, bilirəm, bu bizim qanımızdadı.
İçi mən qarışıq ölmürük əl-qol açıb dingildəməyə? Sualın bu tərz qoyuluşu
mənə bir hadisəni xatırlatdı. Türkiyə ilə aramız təzəcə düzəlişmişdi.
Hələ alimlərimiz, ən yaxşı müəllimlərimiz oraların dadını təzəcə dadmağa
başlayanda yerinə çatan kimi ilk əvvəl onlardan «Oxuyub yazmağın varmı?»
soruşardılar. Cild-cild kitabların müəllifi üçün bu sual o qədər qəribə
görünərdi ki. Elə o tərz də mənim qoyduğum sual diringi mərəzinə tutulmuş
millətçün gülməli səslənir: «Necə yəni oynayıram, ya yox. Oynayıram,
oxuyuram, hələ o yana da keçirəm».
Adətən meydanda əl-qol açıb oynayanda adamın özündən xəbəri olmur. Bütün
oynayanlar elə bilir ki, yaxşı oynayır və hətta oynamalıdır da. Qadınlar
paltarını hər tərəfdən nümayiş elətdirməli, boyun boğazındakıları yaxşıca
cingildətməlidi. Kişilər ayaqları dolaşa-dolaşa valaylayaraq burcutmalı,
ən pis halda dayanıb əl çalmalıdı. Bu bizim el adətimizdi. Rəqs meydana
ayıq başla baxanlara tamam başqa səhnələr görünür. Ortalıqda sanki palçıq
tapdalayanlar ordusu adamda ikrah oyadır. Buna da deyərlər rus demiş
«şantrapa».
Bu sözün tarixcəsi gedib Napaleon qoşunlarının Rusiya ilə döyüşdüyü
vaxtlara gedib çıxır. Rusiyanın qışı fransızların burnunu ovandan sonra
dabanlarına tüpürüb vətənə qaçan fransızdarın heç də hamısı gedib yerinə
çatmamışdı. Ruslar onların bir çoxunu əsir götürərək malikanələrində
işləməkçün saxlamışdılar. Əlbəttə ki, fransızlar əkin-biçin üçün yaramırdı.
Amma onlardan yaxşı müəllim, tərbiyəçi, təhkimçi teatrların rəhbəri
çıxırdı. (Bir az gülməli səslənir, amma fransızın əsgəri, yəni ki, ziyalısı,
düşünən beyni, yol göstərəni yox, farağat əmrini ən yaxşı icra eləyənin
birisi gəlib rus teatrının təməlini qoydu. İndi bu oturuş-duruş qaydasını
biz ruslardan öyrənmişik. Televiziya, teatr, qazet-jurnal baxımındın
rusa köklənmiş istiqamətlər preqressiv sayılır və çox vaxt da yaxşı
nəticələr verir). Həmin o əsir götürülmüş, saqqalından yağ daman mujikin
əylənmək ehtirasını söndürməkçün teatr yaradıb işlətməyə məcbur olan
fransızlar aktyorları kəndlilərin içindən seçməli olurdu. Bir növ kastinq
yaradır və oxuyub oynamaq bacaran kəndliləri ağır əkin işindən ayıraraq
teatrda aktyor kimi işlə təmin edirdilər. Ağır işdən aralanmaqçün nəinki
fransızın, lap İblisin qarşısında hoqqabazlıq çıxarmağa razı olan kəndli
bütün bacarığını meydana qoyardı ki, onu seçsinlər. Bu kastinqlərdə
fransızlar iştirakçının istedadını görməsəydilər əllərini yelləyib «Chatra
pas», yəni «oxumağa yaramır» deyərdi. Pərdə arxasında mənzərəni ləzzətlə
seyr eləyən o biri kəndlilər bu sözü dəyişdirərək «şantrapa» kimi deməyə
başladılar. Yəni ki, bir fransızın saqqızını oğurlaya da bilmədi. Hazırda
bu söz «tökülüb itən, yaramaz, hes nə bacarmayan, vecsiz insan» mənasını
bildirir.
Qadasını aldığım fransız buralardan niyə keçmədi axı! Niyə axı, teatromuzu
yaratmadı, millətə oxuyub oynamaq öyrətmədi? Düzdü, bununçün fransızı
tutub saraya gətirmək də lazım gələcəkdi. Heç qoyardıq bu idbar sözü
dilinə gətirə? Başına dolanardıq, qadasını alardıq, sonra bozbaş yemək
öyrədərdik, bığ buraxardı və plov yeyəndə kürən bağları yağa batardı.
Bir az diqqətli olsaq görərik ki, elə bizdə də fransızlardakı kimi oxuyub
oynamağı bilməyən vecsiz adam sayılır. Ona görə də biz şantrapa deyilik
və fransız bizə baxıb ikrahla «Chatra pas» sözünü dilinə gətirməyəcək.
Biz elə dərdimizi qoltuğumuza vurub, problemlərimizi belimizə şələyib
oxuyub-oynayan xalqıq. Bir zəngulə vurarıq, dərddən düzü dünyanın bağrı
çatlar. Aclıqda qarnı dumbula dönmüş ac, qaraca balaların, QİÇS-dən
ölənlərin, kütləvi qırğınların, hətta qlobal istiləşmənin dərdini unudub
«Qarabağım, vay!» deyib biznən bahəm mərsiyə deyər, saçlarını yolar,
axırda da başına kül səpər. Lazım gəlsə dünyanı inandırarıq ki, biz
rəqs eləmirik eee…, zikr eləyirik! Yox, yaxşı oynamırıq, yaxşı yellətmirik,
yaxşı burcutmuruq! Bunu dünya görmür ki, görmür…
