O dünyanın nağılı
Yolçü
yolda gərək, 40-cı qapıya qədər…
Nədən deyim, sizə nədən danışım? Bu nağılı deyən olmayıb. Belə nağılları
ucadan danışmırlar, yalnz qulağa pıçıldayırlar. Bilən bilir, qanan qanır,
qanmayan özü bilsin.
Az getdim,
düz getdim, dərə-təpə düz getdim
Nağılı nədən başlarlar? Biri var olan, o biri yox olandan yəqin. Nağıl
deyənimiz də yox olub. Balalarına nağıl deməyənlər metronun keçidində
20 nağılı bir diskə yazıb 1 manata satan alverçidən (el rasında ona disk
piratı da deyirlər) bir disk alıb atır uşaqlarının qabağına. Uşaq orda
babalarının, nənələrinin sözü biri qızılla ölçülən informasiyalarını deyil,
bir dəstə şəkil çəkməyi bacaran əmi-xalaların fantaziyalarına baxır. Başqa
millətlər bir yana, onlar nağılda tarixi fakt axtarırlar, biz ki, bilirik
qızın ən gözəli kasıb məlikməmmədlərə deyil, padşaha qismət olur, nağıl
personajı bir göz qırpımında böyümür, bir şey verməsən Simurq quşu səni
qaranlıq dünyadan çıxarmaz, 40 qapının sirrini bilməkçün institut qurtarmaq
azdı.
Heç düşündüzmü ki, niyə nağıllarda qəhrəman özünə nişanlını uzaq, yad
ölkələrdə axtarır? Ya da kı nağıllardakı padşah qızları gözünü niyə yola
dikib adaxlısını kənardan gözləyir? Bəlkə bu elə bir zamanlar idi ki,
nağılların yarandığı vaxt qəbilənin içində hamı bir-birinə yaxın qohum
olduğundan qan qarışıqlığı olmasın deyə, sağlam nəsil vermə xətrinə, yadlarla
qohum olmaq üçün qəbilə daxili bəzi qadağalar vardı? Nağıllarda kasıb
qəhrəman taxta çıxır, amma bununçün çox vaxt qaynatasını öldürməli olur.
Görəsən nağıl hansı sosial quruluşda yaranmışdı ki, hər qəhrəmana qonşuluqda
bir padşah vardı. Onun da gözəl qızı yuxuda adaxlısını yanına çağırmışdı.
Fatma
xanım kəndirdə!..
Nağllarda hansısa kult, dinlə əlaqə mütləq hiss olunur. Amma onu hər hansı
ictimai quruluşla müqayisə etmək mümkün olmadığı kimi heç dir dinlə də
bağlamaq olmur. Nağıllarda çoxlu mərasimlər var. Məsələn, Göyçək Fatma
inəyinin sümüklərini bağçada basdırıb sulayırsa bu onun şəxsi fantaziyaları
deyil. Belə mərasim olub. Qədimdə əcdadlarımız heyvanların ətini yeyib
sümüyünü tullamazdı. Mütləq basdırardılar. (Müqayisə üçün uzağa, Balaxanı
zibilliyinə deyil, hər məhəllənin kiçik olsa da iyli zibil yeşiklərinə
baxın).
Nağıl deyirsə ki, padşah uşaqlarını zirzəmidə saxlayıb su və çörəkdən
başqa heç nə vermirdi, deməli həqiqətən də padşah öz uşaqlarının mənəvi
kamilliyi üçün onları hansısa məhdudiyyətlərə məruz qoyaraq bu mərasimə
icazə verirmiş. Nağılda qəhrəmanı heyvan dərisinə səriyəndən sonra onu
bir quş caynağına alıb qaranlıq dünyaya aparırdısa əslində də belə bir
adət vardı. Öləni heyvan dərisinə səriyərdilər və o, ölülər dünyasına
belə «kəfəndə» köçürdü. Sanki nağıl qəhrəmanı sehirli dünyaya düşməsi
üçün bu mərasimi bir daha keçməli olurdu.
Nağılda hər şey başayaqdı. Lap qədimlərdə qocaları öldürmək adəti vardı.
Amma nağılda qocalara rəhm edən qəhrəman nəsə bir sehirli hədiyyə alır.
Yaxud suyun qarşısını kəsmiş əjdahaya qızı qurban verirdilərsə əkinçiliyin,məhsuldarlığın
qeydinə qalırdılar. Həyatda qəhrəman peyda olub bu qızı azad etmiş olsaydı
onu tikə-tikə doğrayardılar. Qocanı buraxan qəhrəmanın da başını sığallamazdılar.
Yəqin bu nağıl elə zamanda yaranmışdı ki, bəlkə də ölümə könüllü gedən
qızın məhv edilməsi artıq hamıda ikrah oyadırdı.
Nağıllarda qəhrəman ölürsə, ona aparıb torpağa basdırırlarsa da o ölmür.
O başqa dünyalara köçür və sonra səyahətinin sonunda həmən yerə qayıda
bilir. Nağıllarda yağış çağırmaq istəyirlərsə rəqs edirlər. Həqiqətə yaxın
olmaq üçün su çiləmir, ləyəndən yerə su səpələmir amma oynayır və şamanlar
kimi təbiət qüvvələrinə təsir etmək istəyirlər. Bu, əsil magiya deyilmi?
Gözdən
iraq böyüyəndə bəsirət gözü açıq olur
Biri vardı, biri yoxdu deyən kimi uşaqlar sanki rahatlıq və trans vəziyyətinə
düşür. Əslində bu aldıdıcıdır, çünki həyəcanlar, hadisələr hələ irəlidədi.
Nağılların çoxunun əvvəlində ya ölüm, ya da ayrılıq olur. Nağılın qəhrəmanı
ya yetim qalmış uşaq, ya da harasa, nəyə görəsə evdən uzaq düşmüş, səyahətə
çıxmış olur. Bu yerində nağılda uşağa evdən çıxmağını qadağan edən kimsə,
ya da səfərin çox təhlükəli olduğunu deyən adam tapılır. Bu qadağa əlbəttə
ki, mütləq pozulur və bağda gəzən şahzadəni, meşəyə göbələk yığmağa getmiş
uşağı, ya da ki, heç olmasa bağda yeyilməsinə qadağan qoyulmuş almanı
oğurlayırlar. Bu yerində konflikt başlayır və nağıl əsil detektiv romanın
keyfiyyətlərini nümayiş edir. Gözlənilməz hadisə kiminsə yuxusuna girə
bilərdi, ya da qəhrəman sevgilisini yuxuda görüb yola düzələ bilərdi.
Oğurlananları ya yüksək qalada kilidləyirlər, ya da yer altında dərin
çala qazıb üstünü torpaqla bərabərləşdirirlər ki, imdadına kimsə gələ
bilməsin. Bu da vaxtilə olmuş mərasimi çox xatırladır. Padşah uşaqları
və kahinlərin övladları üçün belə bir qadağalar vardı. Onlar kimsəylə
görüşüb danışa və yaşayış yerlərini tərk edə bilməzdilər. Bu qayda Yaponiyada
19 əsrə kimi dururdu. Taxta varisin üzünü kiməsə görə bilməzdi, yeməyi
balaca pəncərədən ötürürdülər, danışanda pərdənin arxasından danışırdılar.
Koroğlu dastanında da Qırat və Dürata baxan olmasaydı və gün işığı dəlikdən
içəri keçməsəydi onda bu atlar qanadlı ola bilərdi. Yəqin o vaxtdan bəri
göz- nəzərdən qorxan olmuşuq və qanadlarımızı «kəsiblər». Qız qalası barədə
və bu tip qalada bağlanmış qızlar balədə əfsanələrdə qalada qızların hamısını
saçını kəsmək qadağası da vardı. Qalada bağlanmış qızların əhvalatının
sonu ya ölüm, ya da məcburi nikah və yarıallahlıq qabliyyətli oğulların
doğulmasıyla bitərdi. Qalada bağlanmaq bir növ maqik qabliyyətlərini artırmaq
üçün keçirilən mərasimə bənzəyir. Gözdən iraq yerdə, özü də tam qaranlıqda
yeməyi çörək və sudan ibarət olarsa insanın bəsirət gözü açıla bilər.
Az getdi,
düz getdi…
Hamı bilir ki, nağıllarda həmişə bağlı yerdən qəhrəmanı xilas edib çıxaran
olur. Qızdısa onu ilan qaçırdır, ya da təpəgöz aparıb 40-cı otaqda gizləyir.
Qızın atası padşah əvəzində qızını və varidatının yarısını vəd verir.
Əlbəttə bu yerində böyüklü-kiçikli bütün dinləyicilər bilir ki, ilandısa,
əjdahadırsa ya da təpəgözdüsə məğlub olacaq və nağılın ən dramatik yeri
olsa da ardını sakitcənə, həyəcansız amma maraqla gözləyir. Qəhrəman məqsədinə
çatınca kimlərlə görüşür, kimlərlə vuruşur bax bu yerləri daha maraqlıdı.
Altdan geyinib üstdən qıfıllanmış qəhrəmanımız yola bir dağarcıq aparır,
ya da anasının nəsihətini qulağında sırğa eləyir. Bunlar ona lazım olacaq.
Amma nağılda yol həmişə ya qısa olur, ya buraxılır. Az getdi, düz getdi
və bizim anlamımızda bir göz qırpımında istədiyi yerə çatdı. Elə bil ki,
əcdadlarımız zaman məhvumunun o qədər də vacib olmadığını vurğulayırmışlar.
Yola çıxan qəhrəman heç vaxt əliboş getməzdi. Döyüşəcəksə mütləq əlində
toppuzu, əmudu olardı. Yolun təsvirini verməyən əcdadlarımız yol tədarükünü
yaxşıca təsvir edərdilər. Qəhrəmanın əl ağacı, çörəyi və çarığı olardı.
Bu üçlük yolçunun simvolları kimi demək olar ki, bütün nağıllarda var.
Qədim mərasimlərdə o dünyaya yola salınan hər kəsin məzarına mütləq əl
ağacı, çörək və ayaqqabı qoyulardı. Bu bütün dünya xalqlarının qədim adət-ənənəsində
var. Nağılı dinləyənlərə hər şey sanki o dünyanı görüb qayıtmış adamın
əhvalatını dinləyirmiş kimi görünür. Biz o dünyadan qayıdanları görməsək
də nağılları sevməklə əslində o dünya barədə əhalatları sevdiyimizi deyirik.
Görək aldı sonra nə dedi.
Qurdnan
qiyamətəcən
Kimdi bizim qəhrəmanımız, o dünyaları gəzəcək mərhum, yoxsa ölülər dünyasını
gəzib qayıda bilən azad ruh sahibi? Axı bu qəhrəman gələcək sevgilisini
xilas edəndə özünü əsil şaman kimi aparır. Əlinə dəf alıb mərasim rəqsi
yapır, mənfi ruhları qovub sevgilisini huşa gətirir.
Nağıllarımıza zəngin deyirik. Amma onun zənginliyi kompozisiyasında deyil,
eyni təkrarlanan motivləri istifadədə işlədilən sonsuz üsullardadı. Qəhrəman
sevgilisini divin əlindən ala bilər, vicdansız qardaşlarının da, ilanın
da, əjdahanın da. Amma onun sehirli əşyası, ya da sehirli gücü olmasa
o dünyalardan baş aça bilməz. Sehirli gücü ona küpəgirən qarı, ya eybəcər
meşə sakini, ya da yoldan ötən bir qoca verir. Cəmi 3 suala cavab vermək,
ya da sadəcə mərhəmətli olmaq lazımdı ki, sehirli əşyaya sahib olasan.
Küpəgirən qarı əslində ölümün simvoludur. Soruşula bilər axı niyə qəhrəmanımız
ölüm astanasında dayanmalı olur? Qədim adətlərimizdən biri də yetkinlik
yaşına çatmış uşaqların inisiasiya mərasimidir. Keçmişdə uşağı valideynlərindən
alıb ya meşəyə, ya da uzaq bir yerə aparıb bu mərasimi icra edirdilər.
Mərasim zamanı hesab edilirdi ki, uşağın (14-15 yaşında uşaq bizim anlamda
gənc olsa da qədim zamanlarda artıq böyük olmağa layiq olacaq yaşda idi)
ruhu çıxarılıb heyvana, həmin qəbilənin toteminə ötürülür. (Türk tayfalarının
totemi qurd sayılır. Qurdnan qiyamətə qalmaq ifadəsi tam tək qalmaq, ən
axıra çatmağı bildirir). Ona görə də nağılda divi öldürmək üçün onun ürəyini
tapmaq, sandığın içindəki şüşədən, şüşənin içindəki göyərçindən, göyərçinin
içindəki yumurtadan tapıb yalnız onlan sonra iynəni sındırmaqla öldürmək
olardı. İç-içə olan bu səviyyələr göyün 7 qatının rəmzi kimi 7 qatlı olurdu.
Divin ölümü yalnız 7-ci qata çatanın əlində ola bilərdi. Mərasim zamanı
uşağın öldüyü zənn edilirdi. Dirildikdə isə o tamam başqa insan hesab
olunurdu, ona ad verilirdi. Mərasimin dekorasiyası elə qurulurdu ki, sanki
onu vəhşi heyvan udub. Bu, heyvan çənəsini xatırladan mağarada olurdu.
Oğlan uşaqlarını burda sünnət etdirirdilər. Ona dini xarakterli sirrlər
danışılırdı. Yaşı çatmış uşaq böyük adlandırılmaq üçün çətin, ağrılı və
bəzən ölümlə bitən sınaqlardan keçməli olurdu. Sağ-salamat geri dönəni
qəbilə öz arasına tamhüquqlu üzv kimi qəbul edirdi. O indi bütün tayfanın
qeyrətini çəkə bilərdi, amma çəkdiyi əziyyətlərdən danışmaq eyib idi.
Bunları yalnız nağıl diliylə demək olardı. Mərasimi keçənlər quş dili
öyrənmiş sayılırdılar və maqik xüsusiyyətlərə malik olurdular. Kamillik
mərasimini hamı keçmirdi, bu mərasim seçilmişlər üçün idi. Mərasimi dəqqiliklə
bilmək istəsəz nağıl oxuyun.
Kəs almanı
dilim-dilim
İki dünya astanasında yaşayan nağıl personajları əslində dünyaları bir-birindən
qoruyur. Qəhrəman da yola düzələndə xurcununu xeyir işlərlə, bu dünyada
qazanılmış maddi nemətlərlə doldurur ki, üstünə cuman olsa qarşısına atıb
canını qurtarsın. Nağıla giriş ən təmiz ürəkli, ən saf niyyətlə qəhrəmanadır.
Yerdə qalanı 3 yolun ayrıcındaca azıb düzgün yolu tapmayacaq. Əlibaba
sehirli sözü deməsəydi 40 quldurun topladığı varidatı götürə bilməzdi.
Qəhrəman yola çıxanda heç vaxt yemək yemir, yolda da tikə kəsmir, yalnız
ona lazım olan yerə çatandan sonra təklif edilən tikədən bir qırıq götürür.
Qədim xalqların inamı var ki, iki dünyann ayrıcını adlayandan sonra da
geriyə yol var. Amma allahların yeməyini dadanlar geri qayıtmır. Ona görə
də nağılda qəhrəman divin veridyi yeməyi yalandan yeyirmiş kimi göstərir,
əslində yerə atır.
Nağılları niyə məhz uşaqlara danışırlar? Çünki onların qəlbi bu informasiyaya
açıqdı, hələ yoğunlamayıb. Böyüyüb hələ də nağılı sevməyənlərin o dünyaya
yolu bağlıdır.
İbtidilərin
nağılları
Nağılda qəhrəmanımız həmişə salamat qalır. Ölürsə də ona dirilik suyu
verib cana gətirirlər. Nağılları xalq uydurmur. Bu fikrin özü uydurmadır.
2-3 nəfərin bir yerdə oturub bir bənd şeir yazmasını görmüsüzmü? Əlbəttə
alınmazdı. Eləcə də folklor nümunələri. Nağılları kimsə ağıllı, səriştəli,
bacarıqlı, istedadlı bir insan düzüb qoşub və informasiyanı gələcək nəsillərə
uğurla ötürülməsi üçün son dərəcə maraqlı edib ki, qiymətli biliklər itirilməsiin.
Belə çıxır ki, eyibini əncir ağacıyla örtməyi təzəcə öyrənmiş insan o
biri dünyalardan daha yaxşı baş açırdı , nəinki sivil bizlər. O bilirdi
ki, onu hansı maneələr gözləyir, qarşısına nələr və kimlər çıxa bilər.
O kimə nə deyəcəyini də bilirdi. Bilirdi ki, bağlı xalçanı örtmək, açıq
xalçanı bağlamaq lazımdı. Hansı qapıda hansı sözü deyərlər, kimin başını
sığallarlar, kimdən gizlənərlər. Misirdə «Ölülər kitabı» adıyla bütün
dünyaya tanınan kitab da əslində bir növ yolgöstərici nağıldı. Burada
ölənlərə yol göstərilir, kimə nə deyəcəyi və maneələri necəı keçəcəyi
məktəb dərsliyindəki kimi pillə-pillə öyrədilir. Bəlkə də həqiqətən yuxarı
qatlarda «Adam-madam iysi gəlir, yağlı badam iysi gəlir» deyə-deyə oturub
insan gözləyən yırtıcı var? Ona görə də uşaqlarınızın nağıl payın kəsməyin.
Qoy heç olmasa onlar o dünyalarda azıb qalmasınlar, 40-cı qapının sirrini
də bilsinlər, əjdahanın ürəyinin yerini də tapıb sonra Simurqun qanadlarında
işıqlı dünyaya qayıda bilsinlər. Axı yatmış gözəlləri yalnız sevgi öpüşü
oyadır.
Qadın baxışı